Nia amiki tante envidiis ni... La kompatindi jus komencabis foliumar la yarala vakanco-broshuri por deskovrar, quale produktar per sua voyaj-pekunio la miraklo dil pani e fishi, dum ke ni entamis cirkum-monda turo tra Persia ad Australia, e retro tra la Suda Pacifiko e Karibeano. Entraprezema Australiana televizion-firmo pagis la rond-voyajo - unesma-klasa aer-bilieto, unesma-klasa hoteli, inkluzante la spozino. Tante omni envidiis ni!
La voyajo duris du monati, e ni retrovenis, tale dicante, povrigita dal experienco. Retroregardante, multo de ol semblas quale voyajo tra aer-procedigita, neon-lumizita tunelo, plena del omnaloka sono di muzako*, l'odoro di hamburgeri*, e l'imajo di blu-hara matroni spensante la pekunio del viv-asekuro di sua mortinta spozuli dum inkluziva turi de un senimposta butiko al nexta. Singladie cirkume 5.30 pdm, la tunelo divenas la tenebroza utero dil sama drinkeyo en la sama Hilton o Sheraton en Honolulu, Fiji o Tehran; e pose aden la sama restorerio, ube la sama selektita bifsteko es servachata dal sama Italiana servisto apud la sama kandelacho sur onua tablo. Nultempe indijena disho. Nultempe tropikala frukto. E sempre, singladie, omnamaniere, la fang-inundi di muzako* fluas adsur on, pumpata aden l'elevatoro, la vestibulo, la tualeteyo, drinkeyo, restorerio, lageto, korali-plajo - tonala diareo, sencesa, neeskapebla. Esas mondvasta lukti por prezervar la vivantaro e ruro; nun on devas fondar movemento por prezervar silenco.
L'explozo dil turism-industrio, e lua kultur-erodanta efekto, ankore egardesas kom mikra jeno. Ol es plu kam to. Cirkum la mondo, la turismo-komerco es kreskante importanta elemento en la nacional ekonomio. En ula landi, ol es en unesma o duesma rango, ed en uli la nombro de turisti singlayare ecesas la tota indijena habitantaro. Ol es lokusto-pesto, quo adportas al indijeni material prospero e kultural korupteso, erodante tradicionala vivmanieri, kontaminante arti per la grosiereso dil *suvenir-industrio, e basigante indijena kulturi ad uniforma, mekanikala, stereotipita formo.
Ol es globala fenomeno. En la prati dil Alpi, la farmisti divenas hotelestri; turisti es plu facile melkebla kam bovi. Se Franca gastronomio es nun apene plu kam legendo, rivivigata singlayare da nov edituri dil Guide Michelin, lo es nedireta konsequajo dil explozo; pro quo la koquisto disipez hori pri disho, kande la stranjera kliento parkovras ol per tomato-sauco, e l'indijeni balde lernas imitar lu? On spektas la plago difuzar cirkum Europa, del gulfo di Napoli til la Sueda fyordi*; ma me retenis iluzioni pri la Pacifika insuli, la 'palm-bordizita juveli dil maro', quale la broshuri ofte deskriptas oli, 'ube omna vivo dansas ye muziko ed omna kordio respondas gayeso e rido'.
L'unesma juvel-insulo sur quo ni decensis, retrovoye de Australia, esis Fiji (plu precize Viti Levu, la central insulo dil grupo), quo servez kom exemplo. Omna Sidneyani dicabis a ni ke ol es min spoliita kam Noumea o Tahiti o Hawaii, e til certena grado co semblis vera. Me devas konfesar ke me anke esis naive kurioza pri la loko, nam segun raporti da misioneri dil dekenonesma yarcento ed antropologiisti, la Fijiani esis absolute le maxim kruela e sovaja inter la Pacifik-insulani - e la maxim devorema hom-manjeri, qui praktikis kanibalismo ye senprecedenta skalo, parte kom rituo, precipue pro ver adikteso ye homa karno. Un Metodista misionero, Vikario John Watsford, raportis en 1846: "... La kompatindi [kaptiti di enemikala tribuo] bindesis pronta por la forni, e lia enemiki vartis devorar li. Li ne batesis por ne perdar irga sango. Uli, tamen, ne povis vartar la pronteso dil forni, e detiris l'oreli del kompatindi e manjis oli krude ..."
La lasta kazo di kanibalismo eventis ante triadek o quaradek yari - nulu savas certe - en vilajo proxim Nadi Internaciona Aeroportuo, ed esas rumori pri plu recenta kazi en l'internajo. Me mencionas ico por indikar ke kanibalismo ne nur es temo di kartuni* en New Yorker, ma tradiciono transvivanta en Fiji; forsan la maxim klara simbolo dil abismo quo separis un homala kulturo de altra ante nur du o tri generacioni. Do on mustis questionar su, ka traci di mentaleso preter nia imagino esis ankore dicernebla da perceptiva okulo.
La perceptiva okulo unesme deskovris che Nadi-aeroportuo, turist-folieto kun mapo, listo del senimposta alkohol-permisi por voyajeri ad Usa, Australia, Noumea, Tahiti, Mexikia, e tale plus; ed anke listo de 'helpiva vorti e frazi en la Fijiana'. La kompleta listo de helpiva frazi (omisante la tradukuro en la Fijiana) esis: 'Forirez.' 'Me es senpekunia.' 'Plusa drinkajaro.' 'Ico es mala.' 'Ube es l'amuzo cavespere?' 'Prenez me a la Skylodge.' 'Yunini, ne cirkondez me.' 'Ka ni ja renkontris?' 'Vu es extreme atraktiva yunino.' 'Prenez me a vua chefo, duktero, ec.' 'Ube es la jeristo?' 'Vu stacas sur mea pedo.' 'Mea amiko bezonas mediko.' 'Konduktisto, prenez me adheme.'
Por klarigar: nulu racionoze volus retroirar al mondo dil hom-chasanta kanibalo. Ma nulu racionoze joyas vidar ol sucedata da turisto- paradisacho cirkondata da indijena quarterachi. Ma co eventis en Fiji e l'altra insuli. Ante kelka yari, Alan Moorehead skribis:
En Tahiti la Polineziani docesis desprizar sua propra religio e destruktis sua templi. Same, la dei e totemi dil Australiana indijeni desestimesis dal blanki e destruktesis ed obliviesis. L'indijeni lore indijis tradiciono e pasinto, li esis quale homi qui perdis sua memoro. Li promenis trance en la materialista prezento, e ne povis ligesar al nova blanka deo. Retro ed adavane, la voyo blokusesis..
Ico citesas ek la libro da Moorehead, The Fatal Impact: An Account of the Invasion of the South Pacific 1767-1840. Depose la Pacifiko, e vasta parti del cetera mondo, sufris duesma ocidiva frapo. L'unesma esis koloniigo; la duesman on povas nomizar coca-koloniigo. L'unesma destruktis la stofo di existanta kulturi sen remplasar oli; la duesma envelopis oli en plastika pseudo-kulturo, quo expansas quale giganta mastiko-gumo. L'unesma impozesis per rapto, la duesma per sedukto. Ma sedukto di viktimo sub la konsent-evo es krimino, sive la viktimo es persono sive kulturo.
Se Europa anke montras signi di coca-koloniesko, ol ipsa kulpas - ol indijas vivozeso e su-fido. Tamen, la procedo hike es gradala e partala, ed esas forta, sana rezisto kontre ol. En Melanezia o Polinezia, Hawayi o la Karibeano, l'efiko es plu brutala e terorigiva nam esas nula rezisto fondita sur vivanta tradiciono; ol es explozo en vakuo. Adio, Gauguin.
L'unesma efiko devastis pro sifiliso, alkoholo e la destrukto di sociala kohero. La duesma efiko funcionas per industrialigo, l'amas-komunikili e la turist-komerco. Du semani ante nia arivo en Nadi, la rejio Tonga ole-febris. Ula George Faleafa, dum fosar, frapis nigra oleajo; ante du semani, Sr E G Wallace, Vice-Prezidanto dil Republic Mineral Corporation di Texas, arivis por konfirmar la trovo, e la jurnalo Tongan Chronicle kriis: "Nukualofa sidas Sur Oleo Trans Milii - Probi Sama Kam Texas - Ico es Lo Reala!" La Rejo di Tonga balde remarkigis ke ne nur la Republic Mineral Corporation di Texas interesesis pri kontrato; dum ke la Korporaciono expresis sua intenco "probor por oleo en altra Pacifika regioni e Fiji partikulare".
Esis anke eciteso en Samoa, ube Australiana imoblo-komercisto anuncis sua intenco enmovar e "vere entraprezar" - per konstruktar plusa super de luxe hoteli. Intertempe, la Fijiani ipsa okupis su pri sua okesma Yarala Turist-Kongreso, quo expresis entuziasmoza predici pri "plusa turist-explozi dum la frua 1970a yari, kande ni expektas quarfoye kam multa vizitonti kam nun. Li voyajos en grupi di til duacent homi." La Chef-Ministro, Sr Ratu Mara, referis turisti kom "manao del cielo e maro", ed emfazis l'importo di certigar ke ca "manao maxime difuzesos". Il anke sorgoze avertis ke l'efiko dil turist-industrio ye "ekonomio fondita grandaparte sur kokoso-pekunio koaktas Fijiani praktikar omna mestieri e maestresar nula."
Fakte li divenas ne praktikeri di omna mestieri - to quo ne esus mala - ma subpagata e neinstruktita laboristi dil proviz-industrio: servisti, netigisti, 'yunuli', gardisti. Li es splendida raso: grandaparte alta ye du metri, statueska figuri, sucesoza kruc-genituro dil Polineziana konquesteri e l'indijena Melaneziani, kun la nigra, krispa hari ed obskura pelo di le lasta, e la sentiva, quaze-Europana traiti di le unesma, tale ke li aspektas samtempe feroca e tenera. Li volunte ridetas e ridas, forsan tro volunte, kande observata; ol es preske reflexo. On mustas suspektar ke che raso ube tribala militi esis kronika, la rituala rido kontenis la sama mesajo kam l'apertita palmo: videz, me tenas nul armo, nek mal intenco.
Spektar ica atletatra pre-nepoti di kanibali laborar, servar dineo al turist-bandacho, es interesanta studio. Kelki es chaseri e hipokriti dil omnaloka sorto; altri, qui prezervis sua digneso, es polita e tacema, ridas min ofte, e semblas des-atencema. Kande jenata o nekomprenanta - quo eventas freque, nam li savas nur poka vorti Angla - li agitas stranje e fingro-frapetas ritmoze; kontoristini jenata agas same. Ol es komuna stranjajo - ni nomizas ol la Fiji-agitado - quo semble indikas kronika maladeso. Ma tarde vespere, kande *muzako cedis ad indijena orkestro, pleante tipala Fijiana ritmo kun abrupta halto intermezura, omna servisti plenigis la lakuno per frapar boteli e glasi, bambu-skreni, fenestri e tabli, irgo frapebla. Esis joyoza bruiso, spontana evento di ritmoza movado, quo semblas sempre latenta en lia korpi, tale ke li danseskas ye omna okaziono - mem kande netigistino portas sitelo alonge la koridoro.
Forsan pro co la Insulani dil Suda Pacifiko ganis la reputeso di felica, sensucia hedonistaro. Fakte, ritmala movado es nur duesma naturo che li. Lia sola muzik-formo es tambur-plear, ped-frapar e kun-batar bastoni; ma to ne necese expresas sensucia temperamento, quale tanta romantika observeri pensis. Ritmo povas expresar deziro en amor-danso, furio en milito-danso - ma anke frenezioza jeneso pro la fola ritui di aranjar e chanjar kulteli, forketi e bok-tuki, vakuigar cindruyi sencese, plenigar glasi, ed askoltar nekomprenebla imperi relate nekomprenebla ceremonio. Un partikulare nequieta giganto obliviis l'unesma quar servici de nia sis-servica menuo, e ridegis kande il vidis nia amuzeso. Altru stacis apud me, e pos singla drinketo plenigis nia vin-glasi. Kande me demandis il cesar, il dicis nelaute, "Ma on pagas me pro agar to." Il esabis servisto dum sep yari, e nun ganis £4 10s singla-semane, ek quo il probis sparar £1. Ante divenar servisto il volis esar reparisto, ma havis mala relati kun la Indiana gareyestro.
Ico duktas al precipua problemo dil insulo quo es, prediceble, problemo di raso. Fiji divenis Britana Kron-Kolonio per la Lego Cesala en 1874. Balde pose la kolonial administrerio importaceskis laboristi de India por laborar che la sukro-plantaceyi. La Indiani plumulteskis. En 1884, esis 3.000, pos kinadek yari 83.000, pos plusa triadek yari preske 250.000 de li. Li divenis la majoritato, devancante la Fijiani ye proporciono 5:4; e li nun direktas la komerco e transporto dil insulo. Omna butiki es Indiana (oli vendas sen-imposta kameri e radio-aparati); anke la gareyi, taxi-firmi e turo-firmi. Esas nula Fijiana komercanto en la tota insulo. La vasta majoritato restas en sua vilaji (rangi de neta, larje-separita domi kun palio-tekti e portreti dil Rejala Familio Britana super la liti). La sol alternativo es servistala laboro; e la maxim multa - inkluzante nia vin-servistulo - projetaas retrovoyajor a sua vilaji pos sparir kelka pekunio.
Nature, la Indiani es laborema; ed odiata dal Fijiani, quale omna laborema stranjeri qui monopoligas komerco - sive Armenian, Greka, Juda o Chiniana. Esas preske nula kontakto inter la du rasi, e til nun nur sporadika violento - la Fijiana vilajani prizas jetar stoni ad Indian automobili. Esas nur cirkume 10.000 Europana (inkluzante Australiana) habitanti sur l'insulo; la Britana administrerio dependas sur la restriktiva influo dil vilaj-chefi, qui es ankore la precipua sociala faktoro en Fijiana vivo. Lia interesto es konservar la quieteso. Quo eventos kande la nexta generaciono de chefi sucedos es plusa question-punto sur la globala mapo di question-punti. Un respondo furnisesis da Australian injenioro qua habitas Fiji: "Me nur esperas ke me ne plus esos hike lore".
Esas un certeso: se la Britani tote abandonos Fiji, to duktos a katastrofo. La kargajo dil blanka homi venjas (ma qua responsis pri transportar Nigri al Karibeano ed Indiani a Fiji?). Forsan Australia transprenos la insulo; ma li plu entuziasmas a konstruktar turist-hoteli an la Korali-Marbordo 'ube omna kordio respondas gayeso e rido' kam asumar nova responsi.
Tale Fiji ilustras la ditresiganta paradoxo di nia epoko - ke la mondo rapide movas vers amas-produktala, uniforma kulturo, ma samtempe e la global konflikti e la venenoza lokal konflikti di religio, linguo e raso divenas ne min ma plu akuta.
Nature, esis brilant intervali dum la voyajo. Esas la palmi, ocilanta en la venteto, la korali-rifi e la manglo-foresti; e se on levas su du hori ante la cetera turisti, on povas mem juar nato. Ma anke esas la question-punti, quale en omna mondo-parto tra qua la turist-karavano pasas. La majoritato, tamen, voyajas quale paki, nekoncianta pri la indijeni, lia aspiri, problemi e tragedii. Vice avancar interkompreno, li avancas interodio.
La organizeri responsas - la baronachi dil voyaj-industrio, qui vice provizar informi e guido a sua klienti, traktas li quale hanini, expektita produktar tri ora ovi singladie. Ma parafrazante anciena dicajo: turisti recevas la turo quan li meritas. Forsan unyara mondala turist-striko decelerus la explozo. Altrakaze ni balde havos muzako* sur la luno, e senpeza spacoburgeri*.
Intertempe, ni cesez revar a vakua plaji ed indijena dishi en la Suda Maro. La granda hoteli ne servas oli, e generale esas nul altra restorerii. On povas nek obtenar papayi, mangi ed altra tropikal frukti, malgre ke li abundas sur l'arbori. La sol aprobita frukto-formo es la cilindratra bidono: ol es sempre matura ed on ne bezonas senpeligar ol. Se vu volas exotika manjaji, vizitez restorerio en London; por tropikal frukti irez a Fortnum e Mason; e por experiencar cirkum-monda voyajo, pasez mi-horo en la Hilton. Plu chipa kam turo, ed on ne bezonas questionar lor la retroveno, ta anmo-serchanta questiono sur dum-milita afishi:
"Ka vua voyajo esis vere necesa?"
FINO
Unesme editita en Sunday Times, 1969
Arthur Koestler, The Heel of Achilles (1974)
James Chandler 02-Sep-05